Het Hart soetra. Deel 6. De mantra van het Hart soetra

(9) De mantra van prajñaparamita:
tasmaj jñatavyam prajñaparamita-maha-mantro maha-vidya-mantro ‘nuttara-mantro’ samasama-mantrah sarva-duhkha-prasamanah satyam amithyatvat prajñaparamitayam ukto mantrah tadyatha gate gate paragate parasamgate bodhi svaha iti prajñaparamita-hrdayam samaptam
“Daarom zou je de grote mantra van prajñaparamita moeten kennen, de mantra van groot inzicht, de onovertroffen mantra, de onvergelijkbare mantra, die alle lijden tot rust brengt, die waar is en niet op bedrog berust. Op grond van prajñaparamita is de mantra verkondigd die luidt aldus: gate gate paragate parasamgate bodhi svaha! Hiermee eindigt het prajñaparamita Hart soetra.”

Met deze regel stuiten we op een merkwaardige wending in de tekst. In geen van de andere prajñaparamita teksten komen we een mantra tegen terwijl het Hart soetra hier culmineert in “de grote mantra van prajñaparamita” (prajña-paramita-maha-mantrah). Wellicht is de mantra verbonden aan de bodhisattva Avalokitesvara, die volgens de traditie de vidya-adhipati, de “heerser” of “schenker” (adhipati) van “(tover) spreuken” (vidya) is.

In haar kwalificatie wordt de mantra verbonden met de Boeddha (vidya, “inzicht”; anuttara, “onovertroffen”, vergelijk (8), en samasama, “gelijk aan het onvergelijkbare”, waarin we het sam van de Middenweg weer tegenkomen) en met nirvana (prasam-anah, “tot rust brengend” en satyam, “waarheid”). De mantra ontleent zijn autoriteit en kracht aan de onmiddellijke, fysieke ervaring van de werkelijkheid (prajñapara-mitayam) en wordt geïdentificeerd met “het verblijven in prajñaparamita” en als middel gegeven om te ontwaken tot volkomen realisatie.

De mantra in twee vertalingen

Mantra’s zijn magische formules die een bepaald effect bewerkstelligen wanneer ze op de juiste wijze en met de juiste intentie worden uitgesproken. Dit effect kan bescherming zijn maar ook geluk of rijkdom. De mantra van prajñaparamita echter beoogt “het ontwaken tot volkomen realisatie” en IS de beoefening van prajña. Je vraagt je af hoe het mogelijk is dat het geritualiseerde herhalen van een spreuk iemand kan doen ontwaken tot volkomen realisatie!

Patañjali zegt in de Yogasutra’s (II.44): “Het herhalen van de mantra brengt de eenheid met de beoogde godheid.” Als het doel van de mantra van het Hart soetra erin ligt om een te worden met Prajñaparamita, de Moeder van de Boeddha’s en de beoefening van de onmiddellijke, fysieke ervaring van de werkelijkheid dan werkt de mantra niet anders dan de koan mu. (Een monnik vroeg Zen Meester Joshu: “Heeft een hond Boeddha-natuur?” Joshu antwoordde: “Mu!”, ofwel “Wu!” in het Chinees.) Ook in de meditatie op mu dienen we één te worden met mu en dit IS volgens de zenweg het ontwaken tot volkomen realisatie. De mantra is dus een middel om bij de meditatie te gebruiken. Het doel is dan om onszelf te vergeten en samen te vallen met de mantra. We zullen de mantra zelf moeten worden.

Hoe luidt nu de mantra die “op grond van prajñaparamita is verkondigd”? Wanneer we de mantra vertalen kan ze twee betekenissen hebben. Als we hem opvatten als vrouwelijk vocatief, dan luidt ze: “O, zij die is gegaan, is gegaan, naar de andere oever is gegaan, de andere oever bereikt hebbend, ontwaken, svaha!” Bij deze vertaling grijpt de mantra terug op de invocatie aan het begin van het Hart soetra; het gaat hier immers om de eerbiedwaardige vrouwe Prajñaparamita. De meditatie op de mantra draait in dit geval om de vraag wie deze eerbiedwaardige vrouwe is. We zullen met andere woorden één moeten worden met de Moeder van alle Boeddha’s en zelf naar de “andere oever” moeten gaan.

We kunnen de mantra ook opvatten als locatief absoluut. In dat geval luidt de vertaling van de mantra: “Gegaan, gegaan, naar de andere oever gegaan (paragate), de andere oever bereikt hebbend (parasamgate), ontwaken (bodhi), svaha!” Deze laatste term is net als de heilige syllabe om onvertaalbaar. Svaha werd door de brahmaanse priesters in India gebruikt als een zegening. In de mantra van het Hart soetra kunnen we svaha opvatten als een expressie van bekrachtiging, totale ontspanning en bevrijding. In de mantra’s van het tantrisch boeddhisme wordt svaha overigens gebruikt voor spreuken die gericht zijn aan vrouwelijke godheden. In het Hart soetra is dat natuurlijk Prajñaparamita.

We zouden wanneer we van het locatief absoluut uitgaan mogen stellen dat de mantra de beweging van het Hart soetra volgt. Het “gegaan, gegaan, naar de andere oever gegaan” slaat op het tonen van de onbepaaldheid van alles wat zich voordoet in regel (2), (3) en (4) en op de deconstructie van elke gesolidificeerde conceptuele constructie in de regels (5) en (6). We gaan in deze regels van de illusoire wereld van soliede entiteiten, die de wereld van lijden is en van geboorte en dood naar de onbepaaldheid en dus de ongehinderheid van het bevrijde bestaan. Het “de andere oever bereikt hebbend” staat voor datgene wat ons rest na deze deconstructieve activiteit: de heldere, onbelemmerde en niet bevreesde geest van regel (7). En dat is bodhi, “ontwaken”, in regel (8). Svaha! “Cool!”

Oproep tot beoefening

De tekst besluit met iti prajñaparamita-hrdayam samaptam. De meest gangbare vertaling van deze regel luidt: “Hiermee eindigt het prajñaparamita Hart soetra”. Vrijwel alle boeddhistische soetra’s eindigen op deze wijze. Maar sam-aptam, het verleden deelwoord van sam + de wortel ap, “verkrijgen” zouden we ook kunnen vertalen als “is voleindigd”, waardoor op de achtergrond meeklinkt dat de mantra het Hart soetra compleet maakt: “Hiermee (met de mantra) is het prajñaparamita Hart sutra voleindigd”. Het mag dan ook niet onopgemerkt blijven dat het Hart soetra eindigt met een oproep tot beoefening. Het Hart soetra lezen is niet voldoende. Pas door de beoefening van het gate gate mantra, dat wil zeggen door de meditatie op dit mantra kunnen we verblijven in de beoefening van wijsheid en ontwaken tot volkomen realisatie. De zelfvergeten beoefening van het mantra IS het toevlucht nemen tot de lijfelijke en onmiddellijke ervaring van de realiteit, prajñaparamita die de basis vormt voor het ontwaken tot de volkomen realisatie, zoals we in regel (8) hebben kunnen zien.

Wordt vervolgd.